Wednesday 25 March 2020

Hripui le Suongsamna Hunah

Hripui le Suongsamna Hunah
Johny Laldinthar F. Tusing,
25 March, 2020,
UBS, Pune, Lockdown Qtr. No. 251.

Thuhawngna

Tu taka Khawvêl pûmpuia hril hlâwtak le ei buoipui tak chu Novel Corona Virus, COVID-19 tia hrietlar hi a nih. Corona Virus chungchang hi chu mithiem lem le a hrie lemhai ziek dingin sie phawt ei tih. Suongsam (suong ding tlasam/neilo) thu hi keini ṭhangtharhai tading chun Corona ang thoa thilthar ni silo amiruokchu ei thu hriet thar a ni leiin na a ver hlê. Tuta ṭum chu hienghai pahni ‘hripui le suongsamna’ ti thupui hmangin thusep ei ziek nawk ding a nih.

Corona Virus biechîengna



Thil chîntham enlenna ṭha (Electron Microscope) a en chun coronavirus hi lallukhum (crown) a anga, chuleiin Corona ti a nih. Corona hi Latin ṭawng ‘crown’ tina anih. Novel ei i ti khawm hi Latin ṭawng tho ‘thilthar, a tharlâm, danglam’ ti thei a nih. Iengleia Novel an belsa kher am ning a ta? Mihriem taksaa hi hrik hmusuoka a umna chu 1960’s lai dai ta kha a nia. 1965 lai khan Tyrrell le Bynoe haiin anlo hmusuoka corona virus B814 or OC16 tia hrietlar a nih. (Tyrrell DA, Bynoe ML. Cultivation of Viruses, 1966). Kum 1971 lai khan hieng tienga mithiem L. S. Oshiro, J. H. Schieble le E. H. Lennette haiin Corona Virus a umdan, a nina anlo pholang der tah. Anhrildan chun a hrik liendan hi 80-160 nm (1 nm hi meter hluomkhat hi 10 crore in sema hmunkhat tina a nih) niin anhril. Anziek pei dana chun a hrik hi kai hnung darkar 12 hnunga anlanga, darkar 18 sungin nasatakin taksa mûr (cell) a andar zaua, darkar 24 chena lem chu nasatakin taksa bung an fangsuoka, sienkhawm darkar 48 anvawi ta chun a mûr hi a hung tlawm taa, darkar 72 a lem chun mûr tamtaka a hrikhai chu an inthlapung tanaw (lysis) tiin an study dan anlo ziek.(Journal of General Virology Volume 12, Issue 2, 1971). Amiruokchu tuta mi hi chu ‘Novel’ ti a ni leiin an ang tanaw hlê, taksa sietna antlung dan khawm danglam tak a ni tah. A hminga khawm COVID-19 (Corona Virus Disease- 2019) ti a nih. Corona Virus thar a ni ang hrimin a damdawi ding le anvengna ding (vaccine) khawm hmu el a harsa a nih.

Hi natna hrik hin ei taksaa natna hrik dangtu (immune System) hrâtnawhai a zuom bîk a, an tuorhla bawk a nih. Chuleiin, Immune system sukhrat le inenkawl ṭhat a pawimaw hlê. Total lockdown laia fâk sukṭhat chu thil harsa chu a ni el thei. Fak sukhrisel, inbûktawka fâk (balance diet), regular taka taksa insawizawi, a huntawka in, ninginîpna suktlawm tihai hi ngaipawimaw a ṭha awm.

Khawvela hripui ṭhenkhat

Natna inkaidar awl êm êm hieng H2N2, Ebola, SARS, le dang dang tamtak el hritlâng hripui (influenza) a lo tlung taa. The Black Death anti hiel 1346-1353 laia lo tlung ta dam khan hringna 75-200 million a sût anga ngai a nih. A rapthlâk hle. Kha natna Bubonic Plague kha Asia ramah inthawka inṭan tho a nih. Europe, Africa le Asia khawmuolpui haiin antuorhla tak a nih. Sûtdan a chun Europe khawmuolpui mihriem population 30% - 60% anthi hiela ngai a ni bawk. Mihriem population pângngai intlun nawkna dingin kum 200 vel veng vawng a lak a nih. Ei chengna khawvel hi ṭawngsiephur a ni meu leiin natna le thina hai hi ei tuok ding chu a nih.

Ei huna chau hin hripui hi ei lo tuok naw tawp el. Ṭhenkhat hei tarlang sa’ng ei tih: Antonine Plague or Plague of Galen (165 AD), 5 million vêl an thi; Plague of Justinian (541-542 AD) 25 million in thina antuok; Cholera Pandemic (1852-1860) 1 million an thi; Flu Pandemic (1889-1890) 1 million an thi; Cholera Pandemic (1910-1911) 800, 000 neka tamin an thipui; Flu Pandemic/Spanish Flu (1918) 20-50 million in an thipui; Asian Flu (Influenza A of H2N2-1952) 2 million an thi; Flu Pandemic/Hongkong Flu (1968) 1 million an thi; HIV/AIDS Pandemic (2002-2012 a vawrtawp) 36 million neka tamin 1981 a inthawk khan an thipuia, million têlin an invawi bawk.

Exodus Narrative

Thuthlung Hluia hripui le natna mak tamtak el a lo tlung ta thu ei hmuh. Exodus 9:14 a chun, “Hnuoi chung po poah keima ang tukhawm an um nawh ti i hriet theina dingin, tuta ṭum hin chu, i mihai le i siehlawhai le nangma chunga ngei ka hri po po(emphasis added) ka hung tir ding a ni sih a.” Hi taka hin Pathien ang tukhawm an um naw zie chieng takin a tarlanga, Pharoah bulah keima ang tukhawm an um nawh ti i hriet theina dingin... ka hri po po ka hung tir ding a ni sih a, a tih tawp el. Khang hripui tamtak hai hmangin Isrealhai saltangna a inthawk a ṭhuoisuok a nih. Exodus narrative a khan Israelhaiin antuor ve naw thu ei hmuh. Kha thiltung kha chu a tlung dan a danglam leiin mi sukbuoi naw sien. Amiruokchu, chang 16na a “nisienlakhawm, hi thilthaw kawng ngeihaia hin ka thilthawtheinahai chu nangmaa inentir a ni theina ding le khawvêl po poa ka hming chu phuongdar a ni theina dingin ka la dawmngir zing che a ni hi”  a ti hin a mi sukthlamuong hle. Pathien thilthawtheizie le natna le hripui chungah thuneitu a ni zie chu Exo.12:13 “thisen chu in ta dingin in umna inhai inchikna nîng a ta; thisen chu ka hmu pha chun, nangni chu fekân ka ti cheu a, Aigupta ram ka hung hrem lai khawm chun, nangni sukbohmang ding cheuin in chungah hri hrim hrim um naw nih” ti le Exo.15:26 a, “LALPA in Pathien rawl chu nguntaka in ngai a, a mit hmuha thildik chu in thawh a, a thupekhai tieng in na in sit a, a dân ziekhai chu in vawng tlat chun, Aigupta mihai chunga kân tlungtir natnahai hrim hrim kha in chungah intlungtir dêr naw ningah: LALPA nangni sukdamtu cheu chu ka ni sih a," a tih a. Hi hri ṭibaiumtak a inthawk hin a mi fekân theia, ei chungah antlungtir naw thei bawka, ami sukdam thei bawk a nih ti hi ring a um. Hi natna hin a mi lo man ani khawma hrietthiem ding, thina hai chen ei lo tuok a ni khawma iengkim chungah thuneitu remruot ani ti pawm a hadam thlâk tak ding a nih.

Pathien kalzawnga um ṭi a umzie

Pathien kalzawng chu tamtak hril thei ning a tih. Pathien ei ring nuom nawna, Pathien nêka thildang ei ngaipawimaw na, a thupêk ei phatsanna dâm, chapona dam hi Pathien kalzawng a nih. Khawvel ei ena, Siemtu Pathien neka thiemna le varna le mihriem thilthawtheinaa innghatna hi ansang ta bêk bêk. Pathien boa umthei le thawthei anga inngaina hi a lien bêk bêk, Khawvel hi Chapona hin a sip tah.

Pathien mihai khawmin anthuawinawna lei dam, Mosie dân anzawm naw chun hripui an pumpel naw ding thu le antuok ve ngei ding thu hieng hin a lo hril LALPAIN ngawrna dâm, khawsik dâm, invûngna dâm, pang satna dâm, kâwlhnâm dâm, ṭâwlna dâm, hmawnna dâmin hrem a ti cheu a, in bohmang hmakhat chun hnawt pei a ti cheu. (Deut.28:22). Pathien kalzawnga um hi ṭi a lo va um ngei deh, Lev. 26:21 chun "Kei a mi kalzâwnga in um a, ka thu in pawm naw chun, in suolhai zirin a let sariin in chungah hremna intlungtir ka tih.” Chang 25 a khawm “In chungah kâwlhnâm inlêngtir ka ta; chu chun thuthlung phuba chu lâng a ta, mâni khaw sûng sengah intawm khâwm in tih; chun, nangni lai hri inlêngtir ka ta, hmêlmahai kutah pêk nîng in tih.” Ei Bible a hril angin mâni khaw sûng sengah intawm khâwm in tih a ti hi eini lai ngei a hung tlung indik ve a nih.

21st Century Science and Technology hmanga Scientists le mithiemhaiin Pathien pawi ei tawk nasat dân dam hi a rapthlak antah. Biotechnology le nanotechnology ṭangkaina tamtak um sienkhawm mihriem varnaa innghatna le siemtu Pathien sukhmelhemtu a inchangtir hi suol lientak a nih. Khawvel thiemna hmangin nuhmei-pasal serh thlâk danglamna Gender Reassignment Surgery (GRS) dâm, Sex Robots (Realistic/Silicone Sex Doll), Homosexuality, Same-Sex Marriage le LGBT issue a rambung tamtak hai thuthlûkna  hai hi thil inlar êm êm el Pathien laka suol lientak, Pathien kalzawnga hmalakna a ni leiin khawvel hi ansira thupha a chawinaw chun a tuor ding hrim a nih. (Kevin Deyoung & Mike Haley on Homosexuality). Gen.1:27 a “Pathienin ama angpuiin mihriem a siem a, Pathien angpui ngeiin a nih a siem chu, pasal le nuhmeiah a siem a nih,” Pathienin a thilsiem kha ṭha ti êm êm a (Gen.1:31). Inneina chu nuhmei le pasal karah ding a nih (Gen.2:24; Mat. 9:4). Hi Inneina hi Pathien in a namdet (ordained) a nia, Mihriem sukdanglam el ding a ni nawh (Erwin Lutzer on Same-Sex Marriage).Pathien kalzawnga um hi ṭi a lo um ngei deh. Corona Virus hripui lei hin Khawvel rambung hausa le thilthawtheihai khawm anzawi rawng rawng el anta hi. Thiemna le Varna neitua insâlhai, mi chapo tak tak hai khawm Siemtu Pathien hmaa chu antlawm rawng rawng el a nih. Corona Virus hin Khawvel a suklungzinga, beidawngna le inrumna in anchang a ni deu tak. Pathien hmangruo a ni naw ti thei khawm anta nawh. Suolna khurpui leia hri invawi a ni theia, a ni naw thei bawk. Tlûkna leia hnuoi ṭawngsiephur a ni leia a hung tlung el khawm a ni thei. Iengpo khawm nisien Pathien pan â, ama hnai hi a lo ṭhatak a nih.

Suongsam a ei um huna ei thaw ding makmaw

Ziektu ropui Eric Metaxas in “Martin Luther: The Man Who Rediscovered God and Changed the World” (2017) ti lekhabu a zieknaa chun, ‘Pathien bêlruot ngei khawm kha harsatna le hripui lo tuor ve  a nih.’ 1346 a Black Death tlung ang chie kha 1527 in a tlung nawka, Luther hai chengna Wittenberg a ngeia August thla-in hi hripui hin a nuoia, Luther chun “hi hripui hin ringtuhai ei inhmangaina le ringna thuhmun nei ei ni zie ei suklangna dinga a mi kona a nih” tiin. Kohranhai laia thurawn a i pêk chu- dawmdawi hmangla, nang a tadinga ṭha dâwn la, in bul le khawlaidung sukfaiin sukthienghlim la, midang hmurawn tum naw la, i ṭhenum khaw-vengin an mamaw naw chun sûok sûok naw la, thangpui ngai an um huna ruok chun khawpui kâng san ding ang elin midang ṭhangpui inzuom rawh; midangin an mi mamaw a ni phawt chun suok dingin kan huom zing tiin. (Christ Sundheim, Martin Luther’s View on the Church, Christians and the Black Death, 20). Vawituk khan mi pakhat chu ṭulna leiin veng pakhatah a fea, hieng hin a hril, “mitin ei inṭituo ta leiin gate khawm eiin hawng pêk nuom tanawa, ka thilpêk ding khawm gate hnuoia sie el rawh an mi tia,’ tiin. Fimkhur tluka ṭha chu a um nawh. A bul ei ṭan chaua mitin eiin râlthlir ṭan chu a ni der el tah. Ânle ni 10 amani thla têl suongsam lo ṭul el tasien; hmeithai dâm, kum upat tienga mani khâta umhai dâm, fahra le nitina fâkfawm zawnga khawsa hai hi iengtin am? Harsatna rûnpui ei pal ṭan meka hin ei insawmdawltuo thei dân dân a, ei kuthai suksei dinga ṭhang ei khaw nuom a um takzet. Nitina ei mamawhai lakna ding dawrhai khawm fimkhur taka hawng nisien. Pune kan umna lai chun dawr tuola mi pahni um khâwm khap a nia, Police hai thurawn angin mask bunpumin metre 1 dana ngirin mamaw inchawk thei dingin rem an ruot. Gal. 6:2 a chun, “In rikphurhai chu insâwngtuo ro; chuongchun, Krista dân chu in zâwm nîng a tih”, Krista chun ama pantu le themtu taphawthai kuomah anphurrikhai a lo sawkzangkhai pêk lem ang khan ei rikphurhai insâwngtuo ding ei nih. Sawrkar dân le thuneituhai dân bawisie loa hmalak a pawimaw takzet.

Vangtlang mipui mamaw sêkkhawla man tam deua zawrsuma inchangtir tum ei lo um a ni chun Pathienthu le ankal a ni ti hi ei hriet a ṭha, Pathien a’nthawk a ni naw leiin hieng ang lungril peithlak amani rawtuina meia rawhmang ding a nih. Natna hrik leia sinthawtu doctor le nurse le ram thuoituhai tadinga theitawpa mani umhmun senga ṭawngṭaia ei san hi ei thaw makmaw a ni bawk.

Harsatna, natna le tuorna hunah Pathien khawlam a um a?

Harsatna, tuorna, natna a tlung hunah Pathien khawlam a um â? ti hi zawna tamtak um hlak a ni hrim. Philip Yancey in lekhabu (1977- Sp.edition 2001) a lo ziek hrim a nih. Yancey chun, ‘natna le tuorna hi mihriem siemṭhatna hmangruo a ni theia, a natna a khan Pathien a umnawa, einia a um a ni, Pathien hratna le mawina chatuon tawp loa ei innghat a nuom lei a nih,’ a tih. C. S. Lewis chun, “Tuorna chu Pathien ṭawngringna(megaphone) a nih. Inhawina hmunah rî damte in a mi bierûk a; ei sie-le-ṭhatna hmangin a mi bieka; tuorna/natna huna a khek hlak” tiin. Nabeel Qureshi dâm kha Allah in ânsie a law angin Muslim haiin anhril hlak. Anhriet naw lei a nih. Isu Krista Sipai thatak a ni zie a hringnun khan a tarlang lem. Martin Luther a nuhmei Katharina von Bora ngei khawm kha hripui (Bubonic Plague le inzawma thi a nih). Ann Hasseltine Judson (Adoniram Judson nuhmei) ngei khawm kum 36 chau a niin zâwnghri (smallpox) leiin Amherst, Burma ah a thi. Judson hin a nau 3 le a nuhmei 3 lu a sûn a nih. Maria Jane Taylor (Hudson Taylor nuhmei) khawm tuihri (cholera) leiin kum 33 mi chau a niin Wenzhou, China ramah a pasal a thisan. Hudson Taylor hin nau 9 lai mi 5 a chân bawk a nih. Missionary ropui Judson le Taylor  hai hin harsatna le tuorna nasatak anlo fethleng hai hi a namei naw hlê. Hi taka ei suklang nuom tak el chu ringtu-ṭha amani rawngbawltu ni leia dam vawng vawng amani natna le tuorna in a ṭinsan ding a ni bîk der nawh. Ringnaa mi huoi lo fe tahai chanchin tamtak hai khan ansukdik hlê. Amiruokchu thina hnetu le damna famkim neitu anni leiin anhringna a chawkbuoi ngai nawh. Ei chungah hin iengpo khawm hung tlung sien lawm taka Krista hmêl hmutu ei ni tading leiin ei lawm a nih. Hi hripui hin Krista tirko ropuitakin inchang sien ama (Krista) hmuna hmangruo a dam, mihriem hlui hlipa hringna thara mi thlâkpêktu ni mawl sien nuom a um takzet el.

Thukhârna

David Jeremiah bawkin Where is God When its Hurt ti a ziekna a chun, “Khawvel leilung ei chengna akawidar ding ang hiela ngaia ei hringnuna tuorna le harsatna ei hmasuon huna khawm hin Pathien chu ei iengkima iengkim ei hratna a nih. Lungngaina, fiena le harsatna thlipui a hrâng laia ei tharatna (immune system) chu Lalpa enzing hi a nih” tiin. Hieng harsatna le tuorna hai hi hun remchanga inchang sien (Tirko Paula, Johan, Bonhoeffer le Luther haiin hun khirh le hun harsat antuokhai remchanga lain Pathien thua  midang inchûktir thei khawpin an hmang), ei thlarau nun siempuitlingna nisien, indikna le felna mi kawk hmu sien, Pathien chau ei beiseina le innghatna nisien, ei lungril Pathien rawngbawl inhawkna mi’n neitir mawl sien nuom a um hlê.

Ninginîp tak le beidawng taka um Lal David anga Pathien bêl-a, harsatna in a mi’n huolkhum el lai, tuorna hruihruolin a  mi zem hunah hin David lungril ang putin, ‘thina hlim varuom hraw lang khawm, Thilṭhanaw hrim hrim ṭi naw ningah, nang ka kuomah i um sih a: I hembâwk le i hmawlin a mi thlamuon hlak a nih’ tiin Pathien bêl mawlh ei tieu.  

Thildang ei buoipui naw ding tina ni loin hi suongsamna le hripui hunah hin ei buoipuitak ding chu ei damna famkim Isu Krista hi ni mawl raw seh. Hla siemtu in ‘Buoipui tham Isu, Thipui tham Isu, Ṭhappui tham Isu, Dampui tham Isu, Nunpui tham Isu, Hlimpui tham Isu a lo ni’ a ti ang hin iengpo khawm ei chungah tlung sien Chatuon Damna chang phawt phawt ei tieu.

Shalom.


1 comments:

Post a Comment

Instagos Followers